Historia kółek rolniczych, organizacji powstałej z potrzeby polskich rolników, jest powiązana nie tylko z historią wsi i rolnictwa, ale także z historią narodu i państwa polskiego. Organizacja kółek rolniczych kierowała się i kieruje zasadą wierności obowiązkom wobec Ojczyzny i polskiej ziemi. Hasło Żywią i bronią przyświeca naszej działalności.

Wiek XIX dla wielu krajów europejskich było okresem bujnego rozwoju gospodarczego. Dynamicznie rozwijał się przemysł. Nowoczesność wkraczała do rolnictwa. Na mapie Europy nie było w tym czasie Polski. Los Polski zależał od woli trzech zaborców. Na polskiej wsi panowały stosunki feudalne, ucisk narodowy i społeczny. Prześladowany był tez Kościół rzymsko-katolicki. Wszystkie próby uzyskania wolności i swobód obywatelskich, w tym także możliwości zrzeszania się w stowarzyszenia zawodowe i społeczne, kończyły się na zsyłkach i masowej, wymuszonej emigracji najbardziej światłej części społeczeństwa polskiego. Sytuacja wydawała się bez wyjścia. A jednak znaleźli się tacy, którzy, z narażeniem własnego życia, podjęli się trudu odmiany losu polskiego chłopa. Byli to przedstawiciele szlachty, niektórzy spośród ziemian, pisarze i poeci, a także wielu księży w parafiach wiejskich. Oni to pierwsi uświadomili sobie, że bez włączenia włościan do realizacji głoszonych przez nich haseł wolnościowych, niemożliwe jest uzyskanie zmian w położeniu tej grupy społecznej, a w przyszłości również odzyskanie niepodległości dla Polski.

Hasło Ziemia i oświata dla ludu polskiego, było powszechnym zawołaniem poetów i pisarzy. Już wówczas uświadomiono sobie, że sam chłop, w pojedynkę, nie jest w stanie odmienić swojego losu. Te i inne przesłanki zdecydowały o powołaniu do życia Włościańskiego Towarzystwa Rolniczego w Piasecznie koło Gniewa na Pomorzu Środkowym, pierwowzoru późniejszych kółek rolniczych.

Założycielem i pierwszym naczelnikiem (prezesem) tego kółka był Juliusz Kraziewicz, dzierżawca majątku w bliskiej Tymawie. Idea Towarzystwa wśród włościan szybko się przyjęła i rozpowszechniła. W niedługim czasie podobne towarzystwa powstały w Pieniążkowie, Peplinie, Bobowie, Lubichowie, Skórczu, Komorsku i Lucieniu.

Drugim ośrodkiem powstania była Wielkopolska. Tutaj pierwsze Koła Rolnicze powstały w Dolsku w1866 i w Sobótce w 1862.  Wielkie zasługi w rozwój kółek rolniczych wnieśli tutaj księża parafialni. Na szczególne wyróżnienie zasługuje ks. Piotr Wawrzyniak, którego wysiłek ukazano m.in. w książce pt. Najdłuższa wojna współczesnej Europy i w filmie o tym samym tytule.

Dużej pomocy kółkom rolniczym w tym regionie udzielało Towarzystwo Gospodarcze w Poznaniu, które, w ramach swojej struktury, utworzyło Patronat Kółek Rolniczych. Patronem kółek rolniczych  w Wielkopolsce był Maksymilian Jackowski.

Ważną rolę w działalności kółek rolniczych w Wielkopolsce odgrywała prasa rolnicza np. Poradnik Gospodarski założony w 1889 roku w Poznaniu. Kółka Rolnicze działające zarówno na Pomorzu, jak i w Wielkopolsce, były poddawane różnym szykanom ze strony władz pruskich, co w pewnym stopniu, pod koniec XIX w., przyczyniło się do osłabienia ich aktywności, ale nie do likwidacji.

W sposób odmienny powstały kółka rolnicze w zaborze austryjackim i rosyjskim. W zaborze austryjackim najpierw powstało Towarzystwo Oświaty i Pracy, ze swoimi kołami terenowymi, które w 1882 roku przekształciło się w Towarzystwo Kółek Rolniczych w Galicji. W zaborze rosyjskim obowiązywał do 1905 roku zakaz władz carskich powoływania wszelkich towarzystw, w tym także rolniczych.

Najpierw powstały na wsi spółki rolniczo handlowe. Pierwsza powstała w Bukowej Woli koło Miechowa. Natomiast pierwsze kółko rolnicze powstało w Jastrzębnikach koło Kalisza w  1905 roku. Wraz z powstaniem kółek rolniczych z zaborze rosyjskim powołano dwa Towarzystwa rolnicze, tj. Centralne Towarzystwo Rolnicze – kierowane przez ziemian i Towarzystwo kółek rolniczych. Oba towarzystwa i zrzeszone w nich kółka rolnicze, mimo różnic ideologiczno-politycznych, posiadały podobne cele, tj. podnoszenie oświaty rolniczej wśród włościan i upowszechnienie nowoczesnej metody gospodarowania na wsi. Tutaj kółka rolnicze były inicjatorem powoływania spółdzielni, głownie mleczarskich i kas oszczędnościowo-pożyczkowych, budowy domów ludowych, zespołów wspólnego użytkowania maszyn rolniczych itp.

Podsumowując okres kształtowania kółek rolniczych przed odzyskaniem niepodległości Polski w 1918 roku należy stwierdzić, że odegrały one ważną rolę w podtrzymywaniu i kształtowaniu świadomości narodowej wśród mieszkańców wsi oraz w prowadzeniu postępu w polskim rolnictwie w Europie i Ameryce północnej na początku XX w. Kółka Rolnicze, na ówczesne czasy, były bardzo postępowe i dobrze służyły polskiej wsi. W niepodległej Polsce kółka rolnicze kontynuowały swoją działalność gospodarczą, społeczną i oświatowo-kulturalną.

Warto również przypomnieć, że w okresie istnienia kółek rolniczych od 1862 roku wielu wybitnych mężów stanu w Polsce, a także intelektualistów za zaszczyt poczytywało sobie przynależność do kółek rolniczych. Należeli do niech m.in. Józef Piłsudski, Stefan Żeromski, Melchior Wańkowicz, Stanisław Staszic, Juliusz Kraziewicz, Maksymilian Jackowski, Stanisław Stojałowski, Stanisław Mikołajczyk, Henryk Sienkiewicz, Maria Konopnicka, Wincenty Witos, Władysław Reymont. Niezaprzeczalną zasługą kółek rolniczych w tym okresie było wychowanie społeczników i organizatorów życia społecznego na wsi. To dzięki nim idea kółek rolniczych przetrwała w świadomości polskich rolników przez okres okupacji hitlerowskiej jak oraz po zakończeniu II Wojny Światowej. Ich praca zaowocowała po 1956 roku po wieloletniej ciszy kółkowej.

RYS HISTORYCZNY

Krajowy Związek Rolników, Kółek i Organizacji Rolniczych

Krajowy Związek Rolników, Kółek i Organizacji Rolniczych (w skrócie KZRKiOR) jest ogólnopolskim, samorządowym zrzeszeniem kółek rolniczych (KR) i Kół Gospodyń Wiejskich (KGW), terenowych związków rolników, kółek i organizacji rolniczych (KZRKiOR) oraz – na zasadach dobrowolności – innych organizacji rolników. KZRKiOR i wyżej wymienione organizacje kółkowe (KR i KGW oraz KZRKIOR) działają na podstawie ustawy z dn. 8. października 1982 roku o społeczno-zawodowych organizacjach rolników (Dz. U. z 1982 r. Nr 32, poz. 217).

KZRKiOR, w stosunku do spółdzielni kółek (usług) rolniczych i innych organizacji spółdzielczych, będących jego członkami, ma uprawnienia i pełni funkcję spółdzielczego związku rewizyjnego (podstawa prawna: ustawa z dnia 4. lipca 1994 roku o zmianie ustawy „Prawo spółdzielcze” oraz zmianie niektórych innych ustaw (Dz. U. z 1994 r. Nr 90, poz. 419).

W zakresie reprezentacji i obrony zawodowych interesów rolników, KZRKiOR ma prawa i obowiązki jakie wynikają z ustawy z dn. 7. kwietnia 1989 r. o związkach zawodowych rolników indywidualnych (Dz. U. z 1989 r. Nr 20, poz. 106).

Kółka rolnicze zawsze były i nadal są formą zaradności społeczno gospodarczej kolejnych pokoleń chłopskich w rozwiązywaniu bieżących produkcyjnych i społecznych problemów wsi.

Ich początki sięgają okresu zaborów, kiedy to ziemie polskie pozostawały pod panowaniem trzech mocarstw zaborczych (Prusy, Austria, Rosja). W poszczególnych zaborach drogi rozwoju kółek rolniczych były różne, uzależnione od polityki zaborców, a także od zróżnicowania ekonomicznego wsi i świadomości chłopów.

W okresie zaborów KR były szkołą chłopskiego rolnictwa (m.in. rozwój czytelnictwa; pogadanki, odczyty; zespołowe zaopatrywanie w środki produkcji) ośrodkami uświadamiania społeczno-narodowego (zwłaszcza w zaborze pruskim i rosyjskim). KR stanowiły ponadto bazę społeczną w oparciu o którą powstały inne organizacje – instytucje wiejskie (m.in. koła gospodyń wiejskich, pierwsze koła – związki młodzieży wiejskiej, rolnicze sekcje branżowe, ochotnicze straże pożarne, biblioteki, świetlice, domy ludowe (rolnika), spółki typu spółdzielczego – np. w Wielkopolsce „Rolniki” – i kasy oszczędnościowo-pożyczkowe, bądź w Galicji – system kółkowych sklepów i składnic handlowych).

Przed I wojną światową (1913-1914) na ziemiach polskich było zorganizowanych ok. 100 kół gospodyń wiejskich z łączną liczbą  ponad 180 tys. członków (w zaborze pruskim ok. 800 KR – 36 tys. czł.; austriackim- ok. 2200 KR – 86 tys. czł.; rosyjskim – ok. 1200 KR – ok. 60 tys. czł.

W II RP (1918-1939) kółka rolnicze wraz z odrodzonym państwem polskim przeżywały poważne trudności: zniszczenia z okresu I Wojny Światowej i walk o niepodległość (1918-1921), niezwykle ostra inflacja, skomplikowane problemy narodowościowe i układy polityczne.

W okresie międzywojennym nie doszło do unifikacji ruchu kółkowego, tj. do powstania jednej ogólnopolskiej organizacji kółek rolniczych. W poszczególnych dzielnicach pozaborowych działały odrębne towarzystwa –związki kółek rolniczych.

Począwszy od 1933 roku KR i KGW i ich towarzystwa – związki zostały przez oświatowe władze państwowe w poważnym stopniu uzależnione od Izb Rolniczych (publiczno-prawne organizacje ogółu rolników). W latach 1938-39 na terenie Polski działało ogółem ok. 10.900 KR z 305. tyś. członków oraz ponad 4200 KGW z około 99,5 tyś. członkiń.

W okresie II Wojny Światowej KR wraz z KGW i ich związki zostały zdelegalizowane przez obydwa mocarstwa zaborcze. Mimo takiego zakazu członkowie KR i KGW brali masowy udział w podziemnej walce z okupantami o duchowe i biologiczne przetrwanie narodu polskiego. Wielu członków KR było żołnierzami BCh i AK.

Po zakończeniu działań wojennych ówczesne władze Polski Ludowej wstrzymały odradzający się ruch kółek rolniczych powołując stowarzyszenie „ Związek Samopomocy Chłopskiej” (ZSCh) działające w latach 1944-1957, które w założeniu władz miało doprowadzić do kolektywizacji rolnictwa. Chłopi zbojkotowali działalność ZSCh wraz z programem uspółdzielniania wsi.  W wyniku tego doszło w 1956/1957 do reaktywowania KR i KGW oraz ich związków.

Działalność Organizacji Kółek Rolniczych po 1989 roku

Lata 1990-1999 to okres przeobrażeń ustrojowo-politycznych i gospodarczych- wyjątkowo trudna sytuacja ekonomiczna ludności rolniczej, co doprowadziło do osłabienia aktywności, a także wzajemnego powiązania międzyorganizacyjnego KR u KGW, ich związków i spółdzielni; dążenie do umocnienia ruchu kółek rolniczych w reprezentowaniu potrzeb i obronie interesów rolników – przy zacieśnieniu współdziałania z pozostałymi nurtami społeczno-zawodowego ruchu chłopskiego (NSZZ RI „ Solidarność”, ZZR „ Samoobrona” i rolnicze związki/ zrzeszenia branżowe).